CENGİZ HAN ÖNCESİ MOĞOLLAR

Cengiz Han’dan Önce Moğollar ve Moğol Devleti’nin KurulmasıSırasında İç Asya’nın Siyasi Durumu

Bugün Asya’nın kuzeydoğusunda bulunan ve Moğolistan ile Mançurya’yı içine alan bölgede Hunlardan itibaren Türk boyları ile Moğol ve Mançu gibi diğer kavimler birlikte
yaşamışlardır. Cengiz Han’dan önce Moğollar şimdiki Moğolistan’ın kuzeydoğusunda Onon ve Kerulen nehirleri kenarında yaşayan küçük bir topluluk idiler. Daha sonra aynı bölgede yaşayan diğer boylarla münasebetler kurarak iyi bir şekilde teşkilatlanmışlar ve dünya tarihinin en kısa zamanda en geniş topraklarına ulaşan bir imparatorluk kurmayı
başarmışlardır. Moğol adı Çin’de T‟ang dönemindeki kaynaklardan itibaren geçmekte ve bu dönemden kalan Çinçe metinler İe-wei kabileleri arasında Aşağı Kerulen ve Kuzey Kingan’da, Moğol adını Mong-wu veya Mong-wo şekillerinde vermektedirler. Moğol adının ilk defa burada ortaya çıktığı kuvvetle muhtemeldir. Moğolların yaşadıkları coğrafya okyanuslardan uzak, otlaklar, çöller ve ovalardan oluşmuştur. Bu geniş saha da Altay, Tanrı ve Sayan dağları gibi sıradağlar uzanırken, otlaklar çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Ancak su kaynakları bakımından yetersizdir. Bu coğrafyada genellikle göçebe halklar yaşamışlardır.
Bu halklardan biri olan Moğollarda birçok ulus (boya) bölünmüşlerdir. Moğolca “uluş”(Türkçe’ye ulus olarak geçmiştir) bugünkü anlamı ile millet kavramını karşılamış, sadece bizdeki boyu ifade etmiştir. Moğol kabileleri 12. yüzyılın sonlarına doğru hayat tarzı olarak bozkırlarda bir taraftan hayvancılıkla uğraşırlarken diğer taraftan, kara ve su avcılığı yapmışlardır. Yani avcı ve balıkçı olarak yaşayan kabilelere ayrılmışlardır. İlim âlemi, arkeolojik verilere dayanarak Moğolların tahtadan arabalar yaptıklarını ve bu yüzden de başlangıçta bir bozkır halkı olarak değil de, orman halkı olarak ortaya çıktıklarını kabul etmektedir. Bilindiği üzere Ormanlık alanda yaşayan kabileler kayın ağacından yaptıkları kulübelerde oturmuşlardır. Türkler ise keçeden yaptıkları çadırlarda yaşamışlardır. Bu kabile ve boyların kendilerine göre etkili bir aristokrasisi bulunmuş, liderleri
konumlarına göre bahadır, noyan (başlan) veya seçen (hâkim) adını alarak kabilelerini yönetmişlerdir.
12. yüzyılda, Moğolistan ve civarında yaşayan ve birbirleri ile sürekli bir mücadele içerisinde bulunan büyük boylar şunlardı: İrtiş ile Orhon arasında ve Altay Dağlarının
kuzeyinde olmak üzere en batıda Naymanlar, onların doğusunda Orhon civarında Kereyitler, onların kuzeyinde, Selenge Nehrinin orta ve aşağı mecrasında Merkitler, onların batısında ve Naymanların kuzeyinde olmak üzere Oyradlar, Büyür Gölü civarında Tatarlar ve ilk zamanlarda fazla kuvvetli ve tanınmış olmamakla beraber, Cengiz Han tarafından bütün boyların birleştirilmesinden sora adları umumî bir millî isim haline getirilen Moğollar (Manghol) bunların başlıcaları idi. Naymanlar ve Kereyitler, Uygur Türklerinin komşusu
olmakla kültür bakımından onların tesiri altında kalmışlar, yazı ile birlikte birçok medeniyet ve kültür unsurlarını Uygurlardan almışlardır. Moğol boylarından bilhassa Naymanlar, diğer
komşularına nazaran kültür bakımından diğer üstün bir seviyede bulunuyorlardı. 13. yüzyılda dengeler değişmiş ve bölgede etkili üç büyük güç ortaya çıkmıştır. Bunlar:
Kara-Hitaylar, Harzemşahlar ve Moğollar. 907’de Uygur topraklarında bir siyasi teşekkül kurmuş olan Kitanlar 1125’de ikiye ayrılmışlardır. Kitanlar, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Kırgızları yenerek daha batıya itmişler ve devamları olan Kara Hitay devletini kurmuşlardır. Kara-Hitay Devleti XII. yüzyılın sonlarına doğru Hami’den Aral Gölü’ne kadar olan saha ile Yenisey Irmağı’nın yukarı mecrasına kadar yayılmışlardır. XII. yüzyılın sonunda Çin ise güneyde Millî Sung İmparatorluğu, kuzeyde ise Pekin başkent olmak üzere Cürcet, Chin ve Tunguz imparatorlukları arasında paylaşılmış bir durumda bulunuyordu. Çin’in Kuzey batı bölgesinde Tangutlar, kuzey doğusunda, Turfan’dan Kuça’ya uzanan bölgede ise Uygur Türkleri yaşamakta idiler.
Maveraünnehir ve bütün İran’da Harezm Sultanlığı faaliyet gösteriyordu. Abbasi Halifeliği, Eyyubi Sultanlığı ve Anadolu Selçukluları ise daha ilerideki bölgelerde yaşamakta
idiler. Harzemşahların batısında Musul Atabekleri, Halep, Sincar, Şam Atabekleri, Diyarbakır’da Artukoğulları gibi Atabekler hüküm sürmekte idi. Bunların dışında Ahlat’ta
bir Ermeni krallığı, Azerbaycan’da Şeddatoğulları vardı. Şeddatoğullarının kuzeyi Şirvanşahlar’ın; Anadolu’da Sivas-Malatya tarafları ise Danişmendoğulları’nın idaresinde idi.
Anadolu Selçuklu Devleti ise küçük beyliklere bölünmek üzere idi. Erzincan’da Mengücekoğulları, Erzurum civarında Saltukoğulları, güney Azerbaycan taraflarında Elderinoğulları, Güney İran’da Salgurlular, Diyarbakır-Musul taraflarında Inaloğulları da Moğol Devleti’nin kuruluş aşamasında tarih sahnesinde yer almış devletlerdir. Bütün bunlardan başka Hindistan’da Delhi Türk Sultanlığı, Afganistan’da da Gurlular bulunmakta idi. Cengiz Devleti kurulduğu sıralarda Nasir, Zahir, Müntasır, Müstasım baba oğul sülaleleri devam etmiştir. Merkezi Aral’ın güneyi olan Harzem sahasında ve batı Türkistan’ın birçok yerlerine de Harzemşah’lar hâkim idiler.
Cengiz Han ve devletinin teşekkül ettiği sahalarda ise Ubsa-Nor’dan Kara İrtiş’e kadar olan bölgede Yukarı Selenga’da yaşayan Nayman Hanlığı bulunuyordu. Bu bölgede yaşayan
diğer topluluklardan Kerayitler Baykal Gölünün güneyinde, aşağı Selenga da yaşarlarken, onların kuzeyinde Merkit (Menhit)’ler bulunuyorlardı ve Merkit kelimesi Moğolca
“birleşmiş” anlmaında idi. Naymanlar, Kerayitler ve Menhitler birlikte kareket ederek büyük bir birlik oluşturmuşlardır. Hatta Cengiz Han’ın babası Yesügey Bağatur, Merhit asilzadelerinden Yeke-Çiledü’nün karısı Olün’ü yani Cengiz Han’ın annesini kaçırmıştır.
Merhitler bu olaydan dolayı Moğollar ile hep bir husumet içinde olmuşlar ve Cengiz’in dağlık bölgelere hâkim olmasını engellemişlerdir.
Celayirler ise saf Moğol olan büyük bir topluluktur. Moğolların büyük bölümünü teşkil etmişlerdir. Celayirlerin bir kısmı Moğolistan’ın doğusunda Oron ırmağının kıyılarında, bir
kısmı da Moğolistan’ın merkezinde bulunan Karakurum etrafında göçebe bir hayat sürmüşlerdir.
Oyradlar Moğolların batı kısmını oluşturmuşlardır. Cengiz Han’ın yükselmesinde önemli rol oynayan Oyradlar Altayların eteklerinde, İç Moğolistan’da ve Çin’de yaşamışlardır. Aynı dönemlerde Yukarı Yenisey’de yaşayan Kırgızlar da Moğolların en kabiliyetli savaşçıları olma özelliğini kazanmışlardır.
Moğol tarihi için son derece önemli bir başka boy ise Tatarlardır. Türkistan’ın doğusundan Anadolu ve Kırım’a kadar uzanan sahalara yayılan, bir Türk boyu olan bu boy,
Ak Tatarlar, Kara Tatarlar, Yabani Tatarlar adları altında sınıflandırılmışlardır. Konumuz gereği Moğol Devleti’nin kuruluş aşamasında bizim için en önemli olan boy Ak Tatarlardır. Zira bunlar, Cengiz Han’ın ilk yıllarında dedesini öldürmüşler bu nedenle de aralarında kan davasına varan düşmanlık yaşanmıştır. Kara Tatarlar ise Gobi Çölü’nün kuzeyinde yaşamışlardır. Çin kaynaklarına göre Cengiz Han’ın mensup olduğu Tatar Kolu (Börçeginler)
bu koldur. Bu konu ile ilgili olarak Cengiz Han’ın hangi meşeden geldiği meselesi de önem kazanmıştır ve bununla ilgili çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Cengiz Han’ın soyu ile ilgili anlatılan efsaneye gore soy, yüce Tanrı tarafından kut ile yaratılmış Börte-çino (boz kurt)’tan; eşi ise Güzel Maral (Alageyik)’ten gelmekte idi. Ayrıca Moğolları Gizli Tarihi adı eserde geçen “Onlar denizi geçerek geldiler” cümlesinden de anlaşıldığı gibi Cengiz Han’ın ataları batıdan doğuya gitmişlerdir. Ancak, doğuya varmak için aşılan denizin hangi deniz veya göl olduğu konusunda kesin bir bilgiye ulaşılamamıştır. Oğuz Destanı’nda verilen bilgilere gore
ise Oğuz Han onun birliğini kabul etmeyen amcaoğullarını hem yenmiş hem de Karakurum’a sürmüştür. Bunun üzerine Oğuz’un amca oğulları Türkistan’dan ayrılmış, doğuya giderek Moğol olmuşlardır.
Bu münasebetler sonucunda devlet olma sürecini tamamlayan Moğolların etkisi altında kaldıkları milletlerin başında Türkler gelmektedir. Türkler bozkır kültürünü meydana getirmiş olmalarından dolayı yaşamak için daha çok bozkırları tercih ederlerken, Moğollar daha ziyade
ilk zamanlarda yaşamak için ormanları seçmişlerdir. Ormanlık sahada yaşadıklarına dair kanıtlar da tahtadan yaptıkları arabalardır. Ayrıca Moğollar ormanlık alanda yaşadıkları için
kayın ağacından yaptıkları kulübelerde otururken Türkler ise keçeden yaptıkları çadırlarda yaşamışlardır.
Daha sonraki dönemlerde onlar da bozkır sahalarına yerleşmeye başlamışlardır. Moğol devleti kurulduktan sonra ilk başlarda devletin hâkim tabakasını Moğollar teşkil etmiş,
devletin büyümesi ile Türk ordu sisteminden ve devlet teşkilatlanmasından faydalanmışlardır.
Bu nedenle ilk zamanlarda özellikle Uygurların etkisi ile Moğol devlet içinde ordu ve içtimai yapıda Türkler önemli bir rol oynamışlardır. Ancak Türkler ile Moğollar arasında arkeolijk
ve antropolojik araştırmalardan da anlaşıldığı gibi ırkî bir münasebet yoktur.

Kaynak;
Prof. Dr. Muâlla Uydu Yücel