Geleneksel Harran Paganizmi

7. yüzyıldan itibaren Anadolu hızla İslam kültürünün etkine girmiş ve yöre halkı büyük oranda İslâmlaşmış olsa da Anadolu’da yaşayan halk inançlarında, Anadolu’nun bu zengin ve karmaşık dinsel ve kültürel mirasının etkileri -bir şekilde bunlar adeta İslâmlaştırılmış olsalar da- devam etmiştir.
Nusaybin ve Harran'ın tarihleri ve elde ettikleri şöhret çok daha öncelere, MÖ üçüncü bin yıla kadar uzanmaktadır.
Harran tarihinde yer alan ilk dönem, MÖ üçüncü bin yıldan MÖ 4. yy’a kadar süren geleneksel Asur- Babil politeizminin ve buna bağlı paganizmin egemen olduğu zaman dilimidir. (s. 27)

MÖ 4. yy sonrası (…) MS 7. yy a kadar devam eden bu dönemde (…) Helenizm yanı sıra Hermetisizm ve Hıristiyanlıkla da yoğun bir etkileşim söz konusudur. MS 7. yy’dan Harran’ın yıkılış tarihi olan MS 13. yy’a kadar süren üçüncü dönem ise Harran kültürünün ve dininin güçlü İslami etkiye açık olduğu dönemi teşkil etmektedir.
Kitabı Mukaddes'e göre Harran, ailesiyle birlikte Ur’dan göç eden Hz. İbrahim'in bir müddet konakladığı ve ölen babası Terah’ı toprağa verdiği yerdir.2 Yine bu şehir, Hz. Yakub'un kardeşi Esav’m ölüm tehdidinden kurtulmak amacıy¬la bir müddet yanına sığındığı dayısı Laban’m yaşadığı şehirdir (Tekvin 11:27-32. / Tekvin 27:42-43).
Abbasiler döneminde zımmilik statüsünü devam ettirebilmek amacıyla “Sâbiî” ismini adapte etmiş olan Orta Çağ Harranilerinin Sâbiîlikle irtibatı kurulur… (s. 28)

…şehrin bir kervan konaklama merkezi olarak kurulmuş olması büyük ihtimaldir. Zira şehre verilen Asurca harranu (yol seyahat, kervan durağı) ismi de bunu destekler mahiyettedir. (s. 30)

Harran ismi ve Harran'daki ay tanrısı Sin anısına yapılmış olan mabetler, özellikle MÖ onuncu yüzyıldan itibaren Asur ve Babil kaynaklarında sıkça zikredilir.
MS 13. yüzyılda şehrin Moğollarca yıkılmasına ve halkın doğudaki civar illere sürülmesine kadar (…) Harranlılar, yörede paganist özellikleriyle ön plana çıkmışlardır.
Harran, Mezopotamya’nın ay kültünün kuzeydeki merkeziydi. Ay kültünün güneydeki merkezi ise Ur şehriydi. Bu çerçevede Ur şehrinde ay tanrısı Nannar kültü, Harran’da ise Sin kültü oldukça revaçtaydı. (s. 31)

Kültürel ve ticari açıdan verimlilik yanı sıra bu dönemde Harran doğal açıdan da oldukça verimli bir bölgede bulunmaktadır.
...günümüzden yaklaşık 3100 yıl önce, çeşitli Asur krallarının Harran ve civarında fil avı partileri düzenledikleri bilinmektedir. (s. 32)

Harran’ın Yunan egemenliğine girmesiyle Harranlılar, (…) Helenizm etkisinde bilinçli ya da bilinçsiz şekilde yeniden yorumlama yoluna gittiler. (s. 33)

Hıristiyanlığın yöreye yönelik misyon faaliyetleriyle birlikte Harran, güçlü Hıristiyan misyonuna maruz kaldı. (s. 34)

Ancak Hıristiyan yazarların ifadesiyle bu “putperest şehir” (Hellenepolis), yörede hızla yayılma sürecine giren Hıristiyanlığa karşı var gücüyle direndi… (s. 35)

Urfa kralı VIII. Abgar’ın (177-212) Hıristiyanlığı kabul etmesiyle (…) yörede politeizme ve paganizme savaş açtı.
İslam öncesi dönemde Romalılara karşı genellikle İran’la ortak hareket eden Urfa’ya karşılık Harran, Roma’nın sadık bir müttefiki olarak kalmış (…) İslami dönemin başlarında da Urfa, Müslümanlara karşı Haçlılar safında yer alırken; Harran Müslümanları desteklemiştir. (s. 37)

639’da Harranlılar, İyad ibn Ğanem komutasındaki İslam ordusuyla savaşmaksızın, "zımmilik” statüsü çerçevesinde İslam devletinin egemenliğine girdiler. (s. 38)

Harranlı İshak ibn Hilal’in girişimiyle, Harranlı putperestlerin dinsel özgürlüğünü garanti altına alan resmi bir karar çıkarılmıştır. (s. 39)

…Harranlı İshak ibn Hilal’in girişimiyle, Harranlı putperestlerin dinsel özgürlüğünü garanti altına alan resmi bir karar çıkarılmıştır.
Bu dönemde (…) bu tanrısal varlıklar yanında bir üstün güç fikrine yer verildiği de görülmektedir.
…insanlardan uzak olan yüce tanrısal varlığa” benzeyen bu üstün varlık, Orta Çağ Harranlılarınca her şeyin “ilk nedeni” olarak görülürdü. Harranlılar bu yüce varlığın tam olarak bilinemeyeceğini ve kavranamayacağını savunurlar; onun her şeyi yaratıp düzenledikten sonra kendi köşesine çekildiğine, diğer işleri (insanlara yönelik olanlar da dâhil) ikinci dereceden tanrısal varlıklara bıraktığına inanırlardı.
Bu yaklaşımın (…) Yeni Eflatunculuğun uzantısı olduğu açıktır. (s. 40)
Harranlı paganların tanrı inancı her zaman politeist bir karakter taşımıştır.
Asur-Babil döneminde Harran tanrılar panteonun zirvesinde yer alan tanrısal güç Sin’di.
Sümerlilerce Zu-en ya da En-zu diye adlandırılan ay tanrısı Sin, Sami kavimlerce Nannar, Ugaritlerde ise Yerah adıyla taranmaktadır.
hilal ile sembolize edilmiştir.
Sin’le birlikte, Sin’in oğlu güneş tanrısı Şamaş ve kızı Venüs gezegeni tanrıçası İştar ilahi bir üçlü (teslis) oluşturmaktaydılar. (s. 48)

İslami dönemde (…) kaynaklar, Harranlıların, her şeyin yaratıcısı ve idarecisi olan ezeli ve ebedi bir varlığa inandıklarını anlatırlar.
Harraniler, bu üstün varlığın ancak olumsuz niteliklerden tenzih edilmekle nitelenebileceğini, aksi takdirde onunla ilgili hiçbir tanımlamanın yapılacağına inanırlardı. (s. 51)

Orta Çağ Harranilerinin inanç sisteminin (…) en dikkat çekici olanı, şeytanlar ve cinler tanrısı Şamal’dır.
Şamal ile Saluğa muhtemelen aynı tanrısal varlığı kastetmektedir; zira her ikisi de “şeytanların prensi” unvanıyla anılırlar ve her ikisi için de Mayıs ayında düzenlenen bir festivalden bahsedilir. (s. 53)
Şinasi Gündüz - Anadolu'da Paganizm