Tun Baga Tarkan’ın unvanı “Alp Kutlug Bilge Kağan”dır. Tun Baga Tarkan; cesareti ve iyi
idaresi ile övülen, “dünya nizamı için kanunlar hazırladığı” bildirilen biridir. Tun Baga
Tarkan zamanında T’ang hanedanı güçlendiği için eskisi gibi Çin’e karşı hâkimane
davranışlar gösteremedi ve zorunlu olarak barış yanlısı bir politika izledi. Her ne kadar kanlı
bir şekilde başa geçmiş olsa da devletler arası ilişkilerde yumuşak bir davranış sergiledi. Onun
döneminde Çin toprakları içinde Uygurların yanı sıra Dokuz Oğuzlar da serbestçe dolaşıp
ticaret yapabiliyorlardı. Tudunun (valinin) idaresindeki Uygurlar ve Dokuz Oğuzlar zaman
zaman yerli halka zarar veriyorlardı.
780’de imparator olan Te-tsung, onların ülke sınırlarının dışına çıkmasını istedi. Önce Çinliler
onlardan çekinmişlerdi. Ancak aralarında nifak çıkararak kolayca böldüler ve daha sonra
başta tudun(vali) olmak üzere hepsini öldürdüler. Buna tepki gösteren Tun Baga Tarkan’a
hediyeler gönderen Çin, bu durumu örtbas etmeye çalıştı. 786’da Sha-t’o Türkleri, Uygurların
vergileri arttırıp mallarını ellerinden almaları dolayısıyla onlardan ayrılıp Tibetlilerle ilişki
kurdular. Akabinde onlarla birlikte Beşbalık’ı işgal ettiler.
Tibetlilerin bu derece kuvvetlenip Uygur devletine kafa tutması, Orta Asya tarihinin gidişatını
birden bire değiştirmiştir. Karlukların doğu grubu ile Sho-t’oların Tibetliler tarafını tutması
Uygurların işini zorlaştırdı. 790 yılında Beşbalık Tibetlilerin eline geçince T’ang
imparatorları Orta Asya’dan çekildi. Tun Boga Tarkan’ın 789 yılında ölümü üzerine yerine
oğlu To-lo-ssu geçti.
Karabalsagun Kitabesi’nde, Tun Boga Tarkan ile ilgili olarak kağanın kuvvetli şahsiyetinden,
kuvvet ve kudreti ile herkese hâkimiyetini tanıttığından, maharet ve cesaretiyle içteki ve
dıştaki işlerini kolaylıkla yoluna koyduğundan bahsedilmiştir.
To-lo-ssu Kağan, 789 yılında “Ay Tengride Kut Bulmış Külüg Bilge” unvanıyla başa geçti.
Bugünkü anlamı ise “Ay tanrısında saadet bulmuş ünlü Bilge Kağan”dır. Bu devrin en önemli
meselesi, babasından kendisine miras kalan Beşbalık meselesi idi. Beşbalık’ın diğer adı Pei
t’ing’ti ve buranın halkı ile An-hsi’nin halkı Çin’e gelirken Uygur ülkesinden geçmek
zorundaydılar. Bu yüzden Uygurlarla iyi geçiniyorlardı. Uygurlar, Beşbalık’a göz dikmişlerdi.
Bu dönemde çevrede bulunan topluluklar Uygurların arttırdığı vergiden memnun değildi. Bu
toplulukların başında Karluk kabileleri, beyaz elbiseli Gök-Türkler ve Tibetliler geliyordu. Bu
topluluklar, Uygurlara karşı birlik oluşturarak Beşbalık’a hâkim oldular. Tibetlilerin Beşbalık
meselesinden dolayı Uygurlarla arası açıldı. Çinlilerin bunda parmağı vardı. Bu sayede
Uygurları güçsüz bırakmak istiyorlardı. Mücadele sonunda Beşbalık, Uygurlar tarafından geri
alındı. 790 yılında kağan öldü, kağanın hanımı veya kardeşi tarafından öldürüldüğüne dair
söylentiler ortaya çıktı.
Ay Tengride Kut Bulmış Bilge Kağan’ın esrarengiz şekilde ölümünden sonra, kardeşi
fırsattan istifade ederek kendini kağan ilan etti. Bu durum, Uygur ileri gelenleri arasında
hoşnutsuzluğa sebep oldu. Bundan dolayı tahta geçen kardeşi öldürdüler. Yerine önceki
kağanın henüz 16-17 yaşlarında olan oğlunu tahta çıkardılar. Uygur Başbakanı HsiehYü-chiassu,
bu sırada Tibet seferinde idi; Beşbalık mağlubiyetinin intikamını almış, başarılı bir sefer
yaparak dönüyordu. Kuvvetli ve nüfuzlu bir şahsiyetti. Nazırlar tahttan indirme işi dolayısıyla
ondan çekiniyordu.
Amcasının Uygur ileri gelenleri tarafından öldürülmesi sonrasında başa geçen Feng-Ch’eng
(A-Ch’o) Kağan, henüz çocuk denecek yaştaydı. Kağan, Tibet seferinden dönmekte olan
Uygur Başbakanı HsiehYü-Chio-ssu tarafından kendi öz evladı gibi benimsenip korundu.
Feng-Ch’eng Kağan’ın başa geçmesi ile Uygur ülkesi az da olsa huzura kavuştu. Öncelikle
Beşbalık meselesinin halledilmiş olması, bunda önemli bir etkendi. Çinliler yeni kağanı tebrik
etmek amacıyla elçiler gönderdiler. Bu kağan, kısa bir süre tahtta kaldı ve 795 senesinde
erkek evlat bırakmadan öldü. Yerine Kutlug Bilge Kağan geçti.
Kağan 795 senesinde erkek evlat bırakmadan ölünce Uygur ileri gelenleri ve halk, kağan
olarak Kutluk Bilge’yi uygun gördüler. Kutluk Bilge 795 senesinde “Ay Tengride Ülüg
Bulmuş Alp Uluğ Bilge” unvanı ile tahta geçti. Kutluk Bilge Kağan Hsieh-tieh
kabilesindendi. Ama Yaglakar soyadını taşıyordu. Bu da onun evlatlık olabileceği düşüncesini
ortaya koyuyordu. Ama kendisinin Bögü Kağan’ı öldürerek tahta geçen Tun Baga Tarkan’ın
torunu olduğu ile ilgili de görüşler vardır.Kutluk Bilge Kağan, halk tarafından çok seviliyordu. Fakat düşmanları da yok değildi. 795
senesinde Çinliler onu kutlamak için elçi gönderdiler. Kağan ilk iş olarak Karluk isyanının
bastırılması ve kendisine tamamen tabi kıldıktan sonra, Tibetlilerin ellerinin Doğu
Türkistan’dan çektirilmesi ve Kırgız seferi ile meşgul oldu. Özellikle Turfan bölgesine ve
Doğu Türkistan şehirlerine büyük önem verdi ve gelecekte Uygurların göçüp yerleşeceği yeni
yurtlar hazırladı. Bu seferlerde asayişi bozanları sert şekilde cezalandırmış, asayişi bozmayan
bölge halkını ise cömert şekilde mükâfatlandırmıştır.
Kağanın Kırgızlarla yaptığı mücadeleden sonra elde ettiği galibiyet, onun adının Orta Asya
tarihi açısından efsaneleşmesini sağladı. Bu sefer ile Uygur Kağanlığı zirveye ulaşmış oldu.
Çünkü bu sefer sonucunda Kırgızlar meselesi, parlak devir olarak bilinen Moyen-Çor ve
Bögü Kağan devrinde halledilememişti. Bu seferde, Kırgızların yenilmesi neticesinde siyasi
hâkimiyetlerine gölge düşüren problem kalmamıştı. Bu seferle Kırgız bölgesinden kuzeye
giden ticaret yolları da Uygurların eline geçmiş oldu.
Uygur Kağanlığı’nın güçlenmesi T’ang sülalesinin huzursuzluğunu attırdı. Bu meseleye çare
bulunması lazımdı. Çinlilerin asırlardır işleyen manevi entrika politikası, hemen faaliyete
geçti. Ayrıca hudut şehirlerindeki garnizonlara daha becerikli kumandanlar tayin ettiler,
muhafız sayısını arttırdılar ve surları takviyeye başladılar.
Çinliler bu hazırlık içerisindeyken Kutluk Bilge Kağan 805 senesinde öldü. Onun ölümünden
sonra başa geçen kağanın kimliği hakkında yeterli bilgi yoktur. Unvanı, Tengride Bolmış Alp
Külüg Bilge idi. Üç yıl hükümdarlık yapan bu kağan dönemine ait kaynaklarda bilgi, fazla
değildir. Çinliler elçi gönderip tahta çıkışını kutlamışlardı. Bunun yanında 806 yılında Mani
dini rahipleri, Uygur elçileri ile beraber Çin başkentine gelmiş ve kendilerine bir ibadethane
kurmuşlardı. Bu kağan 808 yılında ölmüştür.
Kaynak;
YRD. DOÇ. DR. ALİ AHMETBEYOĞLU
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder